4 & 5 mei 2020

Een koninklijk sponzendoosje (1945)

Het “sponzendoosjes” – een blikken, tonvormig doosje met aan de boven- en onderkant een deksel – behoorde lange tijd tot de standaarduitrusting van het Nederlandse schoolkind. Wat was de functie van een sponzendoosje?

In het midden van het sponzendoosje zat een scheidingswand: aan de ene kant werd  een vochtig sponsje opgeborgen waarmee een lei werd schoon geveegd; in het andere deel paste een doekje waarmee de lei  werd droog gemaakt. (Een “lei” was een schrijfplankje van donkergrijs leisteen, Met een “griffel”, een schrijfinstrument, konden schoolkinderen op de leisteen schrijven.)  De collectie van het Onderwijsmuseum bevat 39 geregistreerde negentiende- en twintigste-eeuwse, vaak kleurige sponzendoosjes met afbeeldingen en figuren.

Na de Tweede Wereldoorlog werd een speciaal “bevrijdingssponzendoosje” op de markt gebracht, versierd  met de kleuren van de Nederlandse vlag en een oranje wimpel. Op de rode baan is de tekst “NEDERLAND VRIJ” aangebracht; op de blauwe baan staat “5 MEI 1945”. Op het bovendeksel zijn de portretten van de prinsesjes Beatrix, Irene en Margriet afgedrukt. Boven Beatrix’ afbeelding is een kroontje getekend: zíj is de kroonprinses. Het onderdeksel  bevat een afbeelding van het Nederlandse wapen.

Na de donkere oorlogsjaren symboliseerden de jonge Oranjeprinsesjes, die de jaren 1940-1945 in Engeland en Canada doorbrachten, de zonnige toekomst van het land. In het aan veel leerlingen uitgedeelde boekje “De Oranje-prinsesjes thuis” (1945) noteerde auteur Gerard Hoek dat de prinsesjes moesten wegvluchten, “ toen het duivelsche Nazi-geweld over ’t kleine Holland begon te razen”. Uit het verre Canada werden clandestiene foto’s bezet Nederland binnengesmokkeld: “In geheime kastjes, tusschen boeken weggestopt, bij nationale feestdagen te voorschijn gehaald en met oranjestrikken en kokardes aan den muur gehangen, waren de foto’s der prinsesjes als kostbare panden van een blije toekomst bewaard.” Na de Tweede Wereldoorlog konden de Nederlandse kinderen zonder een enkel gevaar de kleurige bevrijdingssponzendoosje op hun schooltafeltjes zetten.

Deze eenvoudige blikken doosjes maakten onderdeel uit van een uitgekiende Oranjecampagne. Waarom? Na de vijf lange oorlogsjaren moesten schoolkinderen na de bevrijding het koningshuis leren kennen; liefde voor het Huis van Oranje was niet aangeboren, maar moest aangeleerd worden. Schoolkinderen konden zich makkelijker identificeren met de vrolijk en vriendelijk ogende prinsesjes, die leeftijdgenootjes waren, dan met het echtpaar Juliana en Bernhard of de vormelijke koningin Wilhelmina.

Auteur: Jacques Dane