Beeldgeletterdheid

Door: Historicus Stefan Vogels, educator bij het Nationaal Onderwijsmuseum

“Menselijke verlangens zijn de stoom die het sociale leven voedt. Alleen door die verlangens te begrijpen kan de propagandist vat krijgen op de moderne maatschappij.”

Edward Bernays schrijft dit in 1928 in zijn klassieker ‘Propaganda’. Hoewel bijna een eeuw oud, heeft dit citaat nog niets aan waarde ingeboet. In onze gedigitaliseerde samenleving is het makkelijker dan ooit om de verlangens van de bevolking te begrijpen. Op het moment dat jij dit leest, lezen geavanceerde algoritmen met je mee. Jouw internetgebruik wordt nauwkeurig bijgehouden én je persoonlijke voorkeuren continu geüpdatet. Deze gegevens worden verkocht aan de hoogste bieder, die vervolgens boodschappen specifiek op jou kan afstemmen. Data is het transactiemiddel van de moderne samenleving. Dat is niet geheel ongevaarlijk. 

Niets nieuws 
De waarde van dit soort gegevens was in de jaren dertig ook al bekend. Joseph Goebbels, Rijksminister van Volksvoorlichting en Propaganda in het Derde Rijk, liet uitgebreid bevolkingsonderzoek verrichten. Zo kon hij de nationaalsocialistische boodschap tot op lokaal niveau vertalen en afstemmen voor een zo groot mogelijke aantrekkingskracht.

Waar Goebbels’ team met pen, potlood en vragenlijsten het land in moest, leveren we nu zelf data aan door ons gebruik van digitale apparaten. Het levert tal van gemakken op, persoonlijke aanbevelingen, je krijgt reclame en nieuwsitems te zien die jou echt interesseren én dat is dan nog enkel op individueel niveau. Landelijk kunnen de data van vele personen samen gebruikt worden om verkeersinfrastructuur en OV te verbeteren, winkelcentra in te richten en nog zoveel meer. 

Beeld leren lezen 
Het gevaar van die talloze, persoonlijke dataprofielen is dat ook ideologische campagnes steeds beter op het individu kunnen worden afgestemd. Het risico ontstaat dat je enkel nog eenzijdige berichtgeving ontvangt. Haal je enkel je nieuws van Facebook of ‘het internet’, waar deze algoritmen het sterkst vertegenwoordigd zijn, dan ontstaat de kans op een informatiebubbel. 

Hoe voorkom je dat? In het onderwijs wordt hier al in toenemende mate aandacht aan besteed met thema’s en vakken als mediawijsheid en burgerschap. Modules die leerlingen kritische vaardigheden aanleren, zoals beeldgeletterdheid. Want niets verspreidt zichzelf zo snel over het internet als een simpel plaatje, of dat nu ‘fake’ is of echt. Beeld kunnen lezen is in onze digitale samenleving van onschatbare waarde. 

Beeld en Boodschap 
Beeld kun je zien; maar beeld lezen is een geheel andere tak van sport. Het is deze vaardigheid die centraal staat in het educatieve programma ‘Beeld en Boodschap’ dat is ontwikkeld bij de tentoonstelling ‘Nazipropaganda voor de jeugd, 1933-1945'. Aan de hand van historische voorbeelden uit nationaalsocialistisch Duitsland zie je hier hoe de Duitse jeugd werd geïndoctrineerd met eenzijdige berichtgeving en eenzijdige beelden. De Duitse jeugd bevond zich in een volmaakte informatiebubbel en beschikte niet over de middelen om hier doorheen te prikken. 

Je bewust zijn van de manipulatieve kracht van beeld, de gereedschappen hebben om beeld te lezen en het behouden van multiperspectiviteit geven je kans hier wel doorheen te prikken. Dat is de vaardigheid die leerlingen, studenten en volwassenen ontwikkelen in het educatieve programma ‘Beeld en Boodschap’.

De tentoonstelling ’Nazipropaganda voor de jeugd, 1933-1945’ is van 10 juli 2020 t/m 9 mei 2021 te zien in het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht. Meer informatie over het educatieve programma Beeld en Boodschap vindt u hier.