Afl. 1 Schrijfonderwijs: wat is schrijven?

Onlangs publiceerde Marjolein Zwik op de site van het Blogcollectief Onderzoek Onderwijs een interessant artikel onder de titel 'De noodzaak van doelgericht handschriftonderwijs'. De 'band van Noyens' waar Zwik over schrijft (zie de foto onder dit artikel), bevindt zich overigens in de collectie van ons museum.

Maar wat is schrijven eigenlijk? En waarom was er, ver voor en ver na de komst van de typemachine en het qwerty-toetsenbord (sinds 1873), in het onderwijs zoveel aandacht voor de ontwikkeling van het handschrift? Generaties monniken hielden zich in de late Middeleeuwen al met de schrijfkunst bezig. Het ging om schrijven, toen een even gewijd als erudiet vak. ‘Schrijfmeester’ Jan van den Velde (1569-1603) propageerde al een combinatie van een juiste zithouding, de ligging van het papier en het gebruik van de pen: ‘Ick houdse gemeynlijck met de drie vinghers, met den duym, den voorsten ende den middelsten vingher.’

Zorgen over slecht schrijfonderwijs waren er altijd al. Soms doen ze modern aan. Zo voorspelde schrijfster en oud-onderwijzeres J. Riemens-Reurslag (1886-1950) in haar publicatie De nieuwe zakelijkheid in opvoeding (1932) iets wat nu werkelijkheid lijkt te worden: machineschrijven – tegenwoordig ook met de iPad, de modernste typemachine – zal het schrijfonderwijs verdringen. Zelfverzekerd noteerde ze: ‘Schrijven is wel een van de allermoeilijkste oefeningen voor de kleine hand; in de toekomst wordt begonnen met machineschrijven; op deze leeftijd geleerd, verleert de hand de spierbewegingen nooit. Pas daarna komt het schrijven met de pen.’

Vingertoppen

Mevrouw Riemens-Reurslag kreeg gelijk. Wie schrijft er in de 21e eeuw nog liefdesbrieven met pen op papier? Ook een handgeschreven brief van een geheel andere orde – een sollicitatiebrief of een kattenbelletje aan een ver familielid – is een zeldzaamheid geworden. Via de digitale snelweg is het tegenwoordig mogelijk om vliegensvlug met sms’jes, whatsapp-berichten of e-mails uitdrukking te geven aan tedere gevoelens voor de ander of het versturen van andere, minder romantische mededelingen. Het koortsachtige denken van de moderne mens wordt verwoord via vingertoppen, die razendsnel over het toetsenbord van de smartphone, tablet of laptop dansen.

Ruim een halve eeuw geleden werd de post nog twee maal per dag bezorgd. Een goede, nette brief schrijven vergde geduld en concentratie. Niet alleen de vingertoppen werden gebruikt, maar de gehele hand. In de kern is schrijven communicatie. Een basisvaardigheid om te kunnen functioneren op school, maar ook thuis en op het werk. Schrijven was – en is nog altijd – een handeling, waarmee mensen hun berichten, ideeën, vragen, verhalen, gevoelens en dergelijke met behulp van woorden op papier vastleggen.

Rust nodig

Schrijfmeester Van der Velde was zijn tijd vooruit. Op oude foto’s van schrijvende leerlingen is te zien, dat het volledige lichaam meedeed. Er werd niet alleen gelet op de stand van de hand, maar ook op lichaamshouding. Lange tijd gold schrijven als een belangrijke vaardigheid. Tegenwoordig is dat anders. Janneke den Nederlanden, docent handschriftontwikkeling aan hogeschool Driestar Educatief in Gouda, constateerde in 2015 dat het schrijfonderwijs al jarenlang minder aandacht krijgt.

In docentenkamers klagen leerkrachten, dat het slecht gaat met het handschrift van de hedendaagse leerling. Den Nederlanden komt op middelbare scholen zelfs pubers tegen die zich schamen voor hun handschrift, omdat ze niet leesbaar kunnen schrijven. Volgens haar is er een klassieke oplossing voor het terugdringen van onleesbare hanenpoten: ‘De ideale schrijfles is een klassikale schrijfles. Er is rust om goed te kunnen werken en de leerkracht heeft zicht op hoe een leerling schrijft. Aan het begin van zo’n les stelt de meester of juf een duidelijk doel. Bijvoorbeeld: vandaag letten we erop dat de letters netjes op de lijn staan.’ Een klassieke oplossing, die de vele voorgangers van schrijfdocent Den Nederlanden al adviseerden.