Thuisonderwijs afl. 4: Het thuisklasje van prinses Juliana

De pedagoog Jan Waterink (1890-1966) schreef in zijn geromantiseerde biografie over Juliana, Onze jonge koningin thuis (1948), uitgebreid over de kinderjaren van de prinses. De foto’s uit die tijd maken een indruk van grote eenzaamheid, aldus Waterink: “Er ligt iets treurigs in, altijd opnieuw dit éne kind te zien; een grote wijdte, een verpleegster... en één kind; een stuk afgezet strand, een wijde zee, de Koningin, en één kind dat een kanaaltje graaft.” In Waterinks ogen waren er overeenkomsten met het kinderleven van prinses Wilhelmina, de eenzame prinses.

            Waterink benadrukte in zijn biografie het ‘gewone’ in het leven van de prinses: “Zij speelde in haar prille jeugd als andere kinderen. Zij dartelde als andere kinderen. Zij stelde belang in de dingen, zoals andere kinderen. En als andere kinderen leerde zij spreken.” Evenals als haar moeder leerde prinses Juliana op jonge leeftijd op een speelse manier Frans van een hofdame, gravin de Montmoulin. Koningin Wilhelmina formuleerde een viertal deugden die volgens haar een gewenste opvoeding sieren: toewijding, plichtsbetrachting, opgewektheid en zelfverloochening. Deze vier deugden zouden centraal moeten staan in het onderwijs. Hoe kreeg Juliana onderwijs? Wat regelde haar moeder voor de kleine prinses?

De pedagogiek van Jan Ligthart

Aan de Haagse Tullinghstraat stond de school van de bekende Nederlandse onderwijsman Jan Ligthart (1859-1916). In januari 1914, prinses Juliana was toen nog geen vijf jaar oud, bracht koningin Wilhelmina een bezoek aan deze school. Ligthart had overigens al enkele weken daarvoor een bezoek gebracht aan het paleis, om de koningin te adviseren over de opvoeding van dochter Juliana. Het feit dat Wilhelmina interesse had voor Ligtharts pedagogiek, toont aan dat zij belangstelling had voor de onderwijsvernieuwingen van deze christelijke opvoedkundige. Voor hem stond opvoeding in het teken van de liefde voor het kind: in Ligtharts op de praktijk afgestelde pedagogiek moest de onderwijzer(es) op zoek gaan naar het positieve in het kind. Opvoeden is geen wetenschap van wetmatigheden: elke leerling, aldus Ligthart, is uniek en dit dient gekoesterd te worden.

            In de kranten uit die tijd, stond een uitgebreid verslag van het bezoek van de koningin aan de school van Ligthart:

De Koningin bij Jan Ligthart

Omtrent het bezoek van H.M. de Koninigin aan de school van Jan Ligthart meldt de N.Ct., dat hierbij het strengste incognito in acht werd genomen, waardoor het hoofd der school aan de Tullinghstraat in de gelegenheid was aan H.M. den gang van het onderwijs te laten zien, zooals het werkelijk iederen dag van de week gegeven en ontvangen wordt. Dat er vreemd bezoek komt, ook van de dames, daaraan zijn de kinderen op deze school zoo zeer gewend geraakt, dat het op het onderwijs geen storenden invloed meer uitoefent. NIemand herkende H.M. en zelfs de onderwijzers bleven er onkundig van en stonden tijdens het hooge bezoek aan hun klas, niet het minst onder den invloed er van.

Toen nu de Koniningin het onderwijs in de hoogste klasse gevolg had en voornemens was te vertrekken, vroeg Ligthart vergunning een enkel woord tot de kinderen te mogen spreken. En nu volgde ongeveer deze toespraak:

Kinderen, je weet dat Jan Ligthart onlangs bij de Koningin is geweest.

Luide instemmende kreten van alle kinderen.

Welnu, dan zal ik je eens vertellen hoe zich dat toegedragen heeft. Ik kwam aan het Koninnklijk Paleis in ht Noordeinde en daar werd ik al dadelijk op mijn gemak gezet door dien mijnheer dáár (Ligthart wees op den secretaris van H.M.), die mij allervriendelijkst ontving en mij bij de Koningin bracht. En toen gaf de Koningin mij een hand en ik kreeg er ook een van Prinses Juliana. Ziet, kinderen, dat deed bij mij alle beschroomdheid wijken. De Koningin was toen zoo vriendelijk met mij een gesprek te voeren en toen het uit was, gaf de Koningin mij weer een hand. Ik kon toen niet nalaten tot de Koningin te zeggen: Majesteit, nu moest u mij in mijn school ook eens een bezoek brengen!

En wat deed de Koningin? Ziet, daar staat Zij, kinderen!

Toen de ontroering bedaard was - de kinderen stonden letterlijk paf! - verzocht Ligthart zijn kinderen een lied voor Koningin en Prinses te zingen.

En daar begon het uit volle borst, onder leiding van den onderwijzer.

Zoo was het bezoek van de Koningin aan Jan Ligthart's school.

(Verslag van het bezoek van koningin Wilhelmina aan de school van Jan Ligthart. Bron: Het Centrum, dinsdag 20 januari 1914)

Prinses Juliana gebruikte wel de boeken, maar bezocht níet de school van Jan Ligthart in de Haagse Schilderswijk. In de paleizen – Paleis Noordeinde, Huis ten Bosch en Het Loo – werden klasjes ingericht, waar de prinses samen met nog drie andere leerlingen thuisles les kreeg. Op Huis ten Bosch was ook een gymzaal ingericht. Vanaf medio april 1915 was mejuffrouw Bertha Cohen Stuart belast met het onderwijs aan de prinses. Een jaar later werd Anna van der Reyden-van der Hooft aangesteld.

Het thuisklasje van Juliana

Van der Reyden gaf op 27 december 1930 aan de Haagsche Post een interview, waarin ze verslag deed over de periode dat ze onderwijzeres van de prinses was. Het vertrek van paleis Noordeinde dat als klas diende was geheel volgens de regels van de wet ingericht: “Juliana zat op een gewone schoolbank te staren op een zwart bord en gewone schoolplaten.” Ze kreeg zoals alle andere Nederlandse kinderen cijfers en rapporten: “... en net als elk ander kind liep ze met die rapporten verheugd naar haar ouders want... ze mochten worden gezien,” aldus Anna van der Reyden. Ook de schooluren waren hetzelfde en verzuimde schooluren – bijvoorbeeld wegens een officieel bezoek – werden ingehaald.

            De oud-onderwijzeres vertelde ook over het feit dat Juliana ‘eenig kind’ was. Omdat zij een vorstenkind was, was deze moeilijkheid twee keer zo groot: “Andere kinderen vinden volop gelegenheid tot geregelden omgang met makkertjes van hun eigen leeftijd, zij vinden allerlei bescheiden pretjes, als bijv. een tramtochtje al oplevert.” In tegenstelling tot moeder Wilhelmina, die in haar eentje les kreeg, zat Juliana met drie andere meisjes in de klas. Het leek op schooltje spelen in een enorme huiskamer, een koninklijk vertrek met schilderijen en schoolplaten. Maar wel serieus, met een echte juf.

---------

Bij de door het Nationaal Onderwijsmuseum georganiseerde tentoonstelling 'Ook prinsesjes gaan naar school' (22 augustus 2008 – 4 januari 2009) verscheen een gelijknamig boek. Bovenstaande tekst is een bewerking, met enkele aanvullingen, van het hoofdstuk ‘Prinses Juliana – het koningskind’ (blz. 34-47). De afbeelding is afkomstig uit genoemd boek (blz. 44).

Ook prinsesjes gaan naar school (2008) verscheen bij Uitgeverij Omniboek, Kampen, © Nationaal Onderwijsmuseum & Uitgeverij Omniboek [antiquarisch verkrijgbaar]